Koniec Drugiej Wojny Światowej otworzył nowy etap w historii zasady samostanowienia narodów. Wyraźne sformułowanie zasady samostanowienia w Karcie Narodów Zjednoczonych, będącej fundamentem powojennego międzynarodowego porządku prawnego i politycznego siłą rzeczy nadało jej znaczenie uniwersalne.

Karta Narodów Zjednoczonych jest pierwszą umową międzynarodową o charakterze powszechnym, która w swych postanowieniach mówi o zasadzie samostanowienia narodów. Według art. 1 pkt. 2 jednym z celów Narodów Zjednoczonych jest: „Rozwijać przyjazne stosunki między narodami oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów i stoso- wać inne odpowiednie środki dla umocnienia powszechnego pokoju”. Art. 55 otwierający rozdział IX, zatytułowany „Międzynarodowa współpraca gospo- darcza i społeczna”, stanowi: „W celu stworzenia warunków stabilizacji i dobrobytu, koniecznych do utrzymania między narodami pokojowych i przyjaznych stosunków, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, Narody Zjednoczone popierają: (…)”. Zasada samostanowienia narodów występuje więc jako podstawa rozwoju przyjaznych stosunków między narodami: raz w kontekście celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, drugi raz w kontekście postanowień dotyczących między- narodowej współpracy gospodarczej i społecznej. Żadne inne postanowienie Karty Narodów Zjednoczonych nie wymienia zasady samostanowienia.

Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera definicji, ani nawet bliższego określenia prawa samostanowienia, stwierdza jedynie, że stanowi ono podstawę przyjaznych i pokojowych stosunków między narodami. Niektórzy członkowie ONZ, głównie państwa posiadające kolonie, wyko- rzystały brak precyzji w tym zakresie, by wykazać, że zasada samostanowienia wyrażona w art. 1 pkt. 2 i w art. 55 nie ma charakteru wiążącej normy prawnej, ponieważ Karta nie zawiera żadnych wskazań dotyczących istotnej treści, podmiotów i obowiązku realizacji prawa do samostanowienia. Zrodziła się stąd potrzeba bliższego określenia zasady samostanowienia. Ponieważ w prawie ONZ brak jest instytucji interpretacji autentycznej norm Karty, można to było uczynić tylko przez bardziej precyzyjne sformułowanie tej zasady w odrębnym dokumencie prawnym.

Uszczegółowienie zasady samostanowienia znalazło swoje miejsce w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Jest to traktat międzynarodowy o powszechnym zasięgu. Przyjęty został na mocy uchwały podjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16.XII.1966r. Wszedł w życie 3.I.1976r. W dniu 1.I.1997r. jego stronami było 135 państw.

O zasadzie samostanowienia narodów traktuje art. 1 Paktu: Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Na mocy tego prawa określają one swobodnie swój status polityczny i w wolności dążą do swego gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju.

Dla osiągnięcia swoich celów wszystkie narody mogą swobodnie dysponować swymi bogactwami i zasobami naturalnymi, bez naruszania zobo- wiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści i prawa międzynarodowego. W żadnym przypadku naród nie może być pozbawiony własnych środków egzystencji.

Wszystkie państwa będące stronami Paktu, włącznie z państwami odpowiedzialnymi za administrację terytoriami niesamodzielnymi i terytoriami powierniczymi, są zobowiązane ułatwiać urzeczywistnienie prawa narodów do samostanowienia oraz szanować to prawo zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych.

Treść i przedmiot prawa samostanowienia

Już w czasie pierwszych dyskusji nad wnioskiem o zamieszczenie w Konwencji o Prawach Człowieka artykułu w sprawie samostanowienia, pojawiają się głosy wskazujące na konieczność rozróżnienia wewnętrznego i zewnętrznego aspektu samostanowienia. Aspekt wewnętrzny samostano- wienia oznacza swobodę określania ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego w granicach istniejących organizmów państwowych. Przeważa opinia, że ta sfera prawa samostanowienia nie leży w kręgu zainteresowań prawa międzynarodowego, gdyż dotyczy stosunków wewnętrznych państw. Aspekt zewnętrzny, natomiast, dotyczy prawa, na mocy którego dany naród posiada możliwość określenia swego statusu politycznego czy gospodarczego na arenie międzynarodowej. Jak z tego wynika samostanowienie w aspekcie międzynarodowym, zewnętrznym wiąże się ściśle z pojęciem niepodległości.

Uznając moc powszechnego obowiązywania zasady samostanowienia narodów, nie trudno zaobserwować, że trudności z jej praktycznym zastoso- waniem wynikają nie ze strony grup ludzi domagających się pełnej jej realizacji, ale z oporu tych rządzących, którym wydaje się, że w ich interesie leży niedopuszczanie do jej pełnego wprowadzenia w życie. Wychodząc z tego założenia nie trudno również przyznać rację tym, którzy głoszą, że nie może być uważane za napaść użycie siły dla realizacji prawa samostanowienia (wojna narodowowyzwoleńcza). Tak samo nie może być zabroniona akcja pomocy ludowi walczącemu o swą niepodległość. Jeśli zatem akcja w kierunku samostanowienia jest legalna, nielegalna staje się akcja sprzeciwiająca się tym tendencjom. Trudno wyciągnąć inne konsekwencje z Rezolucji w sprawie znaczenia, jakie ma dla skutecznego zagwarantowania i przestrzegania praw człowieka powszechna realizacja prawa narodów do samostanowienia oraz szybkie przyznanie niepodległości krajom i narodom kolonialnym (Rezolucja 2787, XXVI):

Zgromadzenie Ogólne (…) wzywa wszystkie państwa wierne ideałom wolności i pokoju, aby udzielały pełnej politycznej, moralnej i materialnej pomocy narodom walczącym z kolonialnym i obcym panowaniem o wyzwolenie, samostanowienie i niepodległość (…).

Uznanie i podporządkowanie się mocy tej zasady niekoniecznie musi doprowadzać do rozpadu większych jednostek państwowych. Wszystko zależy tu od elastyczności form organizacji politycznej. Może bowiem w tych okolicznościach powstać państwo związkowe (federacja), albo związek państw (konfederacja). Treścią bowiem samostanowienia jest zapewnienie grupie etnicznej rozwoju odrębnych wartości swoistej kultury, czy to poprzez niepodległość, czy szeroko rozumianą autonomię.

W tym miejscu pojawia się problem stosunku zasady samostanowienia do zasady suwerenności z punktu widzenia państwa sprawującego władzę nad narodem domagającym się niepodległości. W doktrynie prawa między- narodowego przeważa pogląd, że w tej płaszczyźnie rzeczone pojęcia wyklu- czają się wzajemnie. W słowniku prawa międzynarodowego pod redakcją Struppa i Schlochauera, w artykule o samostanowieniu czytamy: „Zasada suwerenności logicznie wyklucza prawo samostanowienia. Gdy prawo między- narodowe gwarantuje suwerenność istniejących państw to nie może równo- cześnie zezwalać, by suwerenność ta mogła być kwestionowana w imię samostanowienia (…). Ponieważ zasada suwerenności jest starsza i bardziej zakorzeniona, ma więc pierwszeństwo przed zasadą samostanowienia”.

Można spotkać, również pogląd, że sprzeczność między suwerennością i samostanowieniem jest jedynie pozorna. W rzeczywistości są to elementy tego samego prawa do samodzielnego decydowania podmiotów prawa między- narodowego o własnym losie. Samostanowienie ma charakter pierwotny, pozwala narodom wykreować własne organizmy państwowe. Gdy naród zgodnie ze swą wolą polityczną utworzy państwo, automatycznie staje się ono podmiotem zasady suwerenności. Taka interpretacja stosunku prawa samo- stanowienia i zasady suwerenności stwarza najlepszą podstawę dla pokojo- wego współżycia narodów. Jest to interpretacja zgodna z duchem liberalnej myśli w prawie międzynarodowym.

Problem z praktyczną realizacją tej koncepcji polega na tym, że państwa już istniejące nie zgadzają się na naruszenie swojej integralności terytorialnej. Dążą do zachowania stanu posiadania, starają się tłumić żądania grup narodo- wych zmierzające do uzyskania niepodległości. Zachowania takie wywodzą się z tradycyjnej praktyki państw sankcjonowanej przez prawo narodów. Pogląd o pokojowym współistnieniu państw i prawie narodów do samostanowienia mozolnie toruje sobie drogę w prawie międzynarodowym.