Wraz z postępującym procesem globalizacji stosunków międzynarodowych i wzrastającą potrzebą wzmocnienia pewności obrotu, na styku wielu porządków krajowych wręcz za konieczne uznaje się poszukiwanie takich rozwiązań, które pozwolą skutecznie rozwiązywać konflikty interesów pomiędzy podmiotami o różnej przynależności państwowo-terytorialnej. Zmierza się w ten sposуb do zwiększania gwarancji prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, w szczególności przez unikanie trudności interpretacyjnych oraz dotyczących stosowania unormowań krajowych.

W celu integracji różnych porządków krajowych (w większym lub mniejszym zakresie) [1, s.321-352], wykorzystuje się z powodzeniem, jak wykazuje praktyka, także wzorce rozwiązań prawnych, zwane prawem modelowym.

W ramach tendencji rozwojowych, w światowym prawie procesowym wskazuje się co najmniej kilka jego podstawowych modeli, w tym: rozwiązanie jednoczące (jednolity kodeks postępowania cywilnego dla wszystkich państw społeczności międzynarodowej); różnorodność w poszczególnych krajach (konkurowanie krajowych kodeksów postępowania cywilnego z ograniczonym lub stopniowym dostosowywaniem się); dwutorowość (jak w państwach złożonych gdzie dopuszczalne jest istnienie prawa procesowego poszczegуlnych jednostek autonomicznych obok prawa federalnego); wspólne ramy prawne, które wypełniłyby poszczególne kraje; ustawy modelowe [2, s.35].

Jako przykład aktu prawnego, pretendującego do miana «światowego kodeksu postępowania cywilnego» można wskazać projekt Transnational Rules of Civil Procedure, autorstwa J.Hazarda i M.Taruffo. Uznając podstawową regułę dotyczącą stosowania przez sąd własnego prawa procesowego (na podstawie zasady legis fori processualis) również do spraw z elementem obcym, za nieodpowiednią, bowiem prowadzącą do nierównego traktowania przypadków międzynarodowych z powodu różnic w efektywności, tempie pracy i strukturze różnych systemów, wspomniani Autorzy, postulują uchwalenie względnie jednolitego prawa procesowego do spraw międzynarodowych (w postaci «zestawu reguł») stosowalnego przez każdy sąd [3, s.767-768].

Przedstawiony projekt Transnational Rules of Civil Procedure, składa się z 33 artykułów podzielonych na 3 rozdziały: A. Zakres czynności, zasad i określenie właściwości; B. Procedura; C. Procedura następczej kontroli orzeczenia.

Reguły dotyczą: instytucji jurysdykcji, właściwości, statusu i roli sądu w procesie, procedury zawiadamiania pozwanego, zasad wnoszenia pozwu, zasad ustalania okoliczności faktycznych przy pomocy środków dowodowych, stadium sporządzania, wydawania oraz zaskarżania orzeczenia sądowego, a w konsekwencji służyć mają ich unifikacji [4, s.580-587].

Ciekawe i ważne w tym aspekcie wydaje się, iż Americal Law Institute bierze udział w tym europejskim przedsięwzięciu i w ten sposób budzi zainteresowanie europejskim kontynentalnym prawem procesowym w obrębie prawa anglo-amerykańskiego [5, s.767-768].
W ramach Wspуlnoty Europejskiej za regionalny model «rozwiązań zjednoczeniowych» należy uznać projekt kodeksu prawa sądowego cywilnego Unii Europejskiej (Draft Directive Approximation Judiciary Law) z 1993 r., opracowywany przez grupę ekspertów z państw członkowskich, pod kierunkiem M.Storme, w założeniu mający skupiać najlepsze rozwiązania, instytucje poszczególnych krajów i będący wzorcem, umożliwiającym dostosowanie doń regulacji krajowych. Projekt obejmuje propozycje wytycznych dotyczących najważniejszych instytucji procesowych (koncyliacji, wszczęcia postępowania, przedmiotu procesu, wyjawienia dokumentów, dowodów, technologii i dowodu; umorzenia, zaoczności, kosztów sądowych, tymczasowych środków ochrony, nakazu zapłaty, egzekucji wyroku lub nakazu zapłaty, przymusowej grzywny, przepisów dotyczących sędziów i wyroków).

Nie uznano jednak za konieczne sformułowanie w nim propozycji w sprawie ogólnych zasad postępowania cywilnego, nie omówiono też wielu takich ważnych zagadnień, jak przebieg postępowania, wyrok, zwyczajne i nadzwyczajne środki odwoławcze, arbitraż. Akt ten nie stanowi więc, jak podkreśla G.Tarzia, kodeksu kompletnego, przeznaczonego do wprowadzenia w miejsce kodeksуw krajowych. Jak przewidują autorzy projektu, przewidziana standaryzacja prawa cywilnego procesowego w najważniejszych obszarach, powinna w efekcie doprowadzić do ujednolicenia lub wprowadzenia na nowo (w niektórych państwach członkowskich) poszczególnych instytucji prawnych.

Projekt ten, co warto podkreślić, nie uzyskał jednak dotychczas aprobaty Komisji Europejskiej i prace nad nim zostały przerwane.
Należy przy tym zauważyć, iż ze względu na brak wspólnotowego prawa sądowego cywilnego, sam Trybunał Sprawiedliwości rozpoczął już pewną inwentaryzację proceduralnych reguł ogólnych.

Typowym przykładem modelowego kodeksu jest także iberoamerykański kodeks procedury cywilnej (zwany Codigo Tipo). Jak uważa Carlos de Miguel y Alonso, jest to wyłącznie wzorzec (model), skupiający wiele wspólnych instytucji oraz wszystkie podstawowe zasady procesu cywilnego, takie jak: zasada dyspozycyjności, zwiększenie uprawnień sędziego jako rzeczywistego zarządcy procesu, a także inne reguły, ułatwiające, w założeniu, dostęp do wymiaru sprawiedliwości, usprawniające tok postępowania oraz zmniejszające jego koszty. Wpływ zasad Codigo Tipo jest znaczny i można go wyraźnie zaobserwować w najnowszych reformach przeprowadzonych przez ciała ustawodawcze krajów iberoamerykańskich. Jako doskonały przykład może tu posłużyć, obowiązujący od dnia 20 listopada 1989 r. Ogólny Kodeks Postępowania Republiki Urugwaju (Codigo general del proceso de la Republica Oriental del Uruguay), mający zastosowanie do wszystkich postępowań poza karnym.

Za bardzo interesujące należy uznać tezy O.Vogla, dotyczące procesów ujednolicania krajowego prawa procesowego cywilnego w ramach państw złożonych (federalnych), na przykładzie szwajcarskiego prawa procesowego. Według powołanego Autora, całkowita niezależność kantonów i półkantonów, również w obrębie organizacji sądów, postępowania sądowego oraz wymiaru sprawiedliwości, zagwarantowana przepisami federalnej ustawy zasadniczej, stanowi największą barierę dla procesów ujednolicania tej gałęzi prawa. Dążenia integracyjne w obrębie szwajcarskiego prawa sądowego cywilnego rozwijają się wielotorowo. Oprócz inicjatyw podejmowanych w ramach procedur legislacyjnych, wielką rolę odgrywa tu orzecznictwo Sądu Federalnego (także tzw. niepisane federalne prawo procesowe, dotyczące najważniejszych zasad postępowania cywilnego m.in. zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności oraz ustawowe federalne określenia «o ogólnym zasięgu»). Przy tym z powodu pierwszeństwa prawa federalnego, kantony nie mogą ustanawiać jakichkolwiek norm sprzecznych z prawem prywatnym i publicznym, naruszających prawo federalne, przeciwstawiających się jego sensowi czy treści, bądź je udaremniających. W tym sensie uczyniono krok ku ujednoliceniu prawa procesowego, uznając (międzykantonalnie zróżnicowane) prawo kantonalne za nieważne. Jak podkreśla więc O. Vogel, na tej drodze Sąd Federalny stworzył «ujednolicony dach nad kantonalnymi kodeksami postępowania – ogólnoszwajcarski kodeks minimalnych gwarancji procesowych…»
Modelowymi aktami prawnymi są również regulaminy arbitrażowe opracowywane przez organizacje międzynarodowe, określające zasady postępowania przed sądami arbitrażowymi, m.in. Uncitral Model Law on International Commercial Arbitration z 1976 r., opracowany przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNCITRAL), a stanowiący prawo modelowe w ramach międzynarodowego arbitrażu i rekomendowany państwom przez Zgromadzenie Ogуlne ONZ jako wzorzec dla prawa krajowego.
Taki sposób ujednolicania, umożliwia, jak podnosi zasadnie O. Marcewicz, większą elastyczność, poprzez określenie w swobodny sposób, przede wszystkim, zakresu obowiązywania takiego prawa modelowego w systemie prawa krajowego (w całości lub częściowo).
Podane przykłady wyraźnie wskazują na praktyczne zastosowanie modeli (wzorcowych aktów prawnych), w tym przypadku, jako metod unifikacji lub harmonizacji przepisów prawa, zachodzących w różnych płaszczyznach (prawa międzynarodowego o różnym zasięgu czy prawa krajowego).
Jak podkreśla G.Tarzia, «Sukces [ujednolicenia] zależny jest od rezygnacji z obrony przepisów krajowych za wszelką cenę i od stworzenia ducha, który musi pobudzać wyobraźnię prawników w poszukiwaniu i proponowaniu rozwiązań na styku różnych praw krajowych oraz kiedy jest to potrzebne – w ich przezwyciężaniu.»
Nie należy oczywiście zapominać przy tym o różnorodnych przeszkodach wynikających z odrębności krajowych i narodowego (a często wręcz nacjonalistycznego) charakteru procedury cywilnej. W każdym przypadku niezbędnymi czynnikami dla osiągnięcia zakładanego celu są studia prawa porównawczego, znajomość historycznych uwarunkowań ustawodawstwa i obserwacje rzeczywistości społecznej i politycznej.
BIBLIOGRAFIA
1. Proces taki może zakładać bowiem wyłącznie eliminowanie zbędnych sprzeczności w dostosowywanych porządkach prawnych (harmonizacja) lub ujednolicanie dotąd niejednolitych regulacji prawnych (unifikacja). Szerzej na ten temat por. R.A. Tokarczyk, Wybrane aspekty międzynarodowej unifikacji prawa, [w:] Jednolitość prawa sądowego a jego odrębności krajowe, pod red. M.Sawczuka, Lublin 1997, s.321-352.
2. Por. R.Stürner, Der europäische Zivilprozess – Enheit oder Vielfalt? [w:] Materiały z konferencji Das deutsche Zivilprozessrecht und seine Ausstrahlung auf andere Rechtsordnungen, Veröffentlichungen der Wissenchaftlichen Vereinigung für Internationales Verfahrensrecht e. V., Bd.5, Gieseking Verlag, Bielefeld 1991, s.5, za: G.Walter, Najnowsze tendencje rozwoju w międzynarodowym cywilnym prawie procesowym, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin, Sectio G, vol.XLIII, 1996, s.35.
3. M.Sawczuk, Projekt Transnational Rules of Civil Procedure (Hazarda Taruffo), (hasło), [w:] Wielka Encyklopedia Prawa, pod red. E. Smoktunowicza, Białystok 2000, s.767-768.
4. Warto zwrócić uwagę, iż wspomniany projekt wywołał także duże zainteresowanie w doktrynie państw Wspólnoty Niepodległych Państw. Por. m.in.: W.W. Prochorenko, K projektu Mieżdunarodnych prawił grażdanskogo processa, [w:] Sistiema grażdanskoj jurisdikcji w kanun XXI wieka: sowriemiennoje sostojanije i pierspektiwy razwitija. Mieżwuzowskij sbornik naucznych trudow, pod red. M.A.Wikuta, G.A.Żilina, M.I.Kleandrowa, I.W.Reszetnikowej, A.W.Cychockogo, W.W.Jarkowa, Jekatierinburg 2000, s.580-587.
5. Zob. G.Walter, Najnowsze tendencje rozwoju… op. cit., s.38-39 oraz M.Sawczuk, Projekt Transnational Rules …, op. cit., s.767-768.